نقطه پایانی بر دغدغه گناه

به مناسبت پنجاهمین سال انتشار تولدی دیگر

تولدی دیگر مجموعه ای بود که پس از یک سکوت نسبتا طولانی ( به گمانم شش ساله ) انتشار یافت و بارزترین نقش آن به نمایش گذاشتن چهره جدید شاعر بود و اعلام تولد دوباره اش .

اما باید سالها می گذشت تا جامعه ادبی دریابد که جنبه ها و جلوه های این تولد دوباره گسترده تر از آن است که در خوانش های اولیه حاصل شده است . فروغ با تولدی دیگر ماری را از آستین در آورد که پوسته ی ظریف ، ساده  و خدشه پذیری را فرو انداخته و پوست مقاوم و رنگارنگی را به جای آن رویانده بود .

بی تردید فروغ هنگام انتشار تولدی دیگر مدرن ترین شاعر عصر خودش است و به  وضوح یک سر و گردن بلند تر ایستاده است  از دیگر شاعرانی که گرایشات مدرنیستی دارند . آنچه در وهله اول نیز جلب توجه می کند همین نگاه مدرن و غافلگیر کننده او به هستی و اشیاست. اما آنچه اسباب گسترش و عمق این نگاه شده مانیفیست و سرمشق و پیروی از ( ایسم ) های رایج نبوده است . نگاه جدید فروغ گذشته از سفرها و مطالعاتش حاصل جدالی درونی و طولانی است باخود و ( دیمن هائی ) که سالها بر روح و روانش حکم می رانده اند . 

این که طی آن ادوار مطالعات سنجیده فروغ ، رابطه اش با ابراهیم گلستان و سفرهای نسبتا طولانی اش به اروپا تا چه اندازه در شکل گیری این نگاه نقش داسته است بحث دیگری است و فرصت دیگری می طلبد ، اما به گمان من یکی از دست آوردهای عمده و بنیادی این نگاه جدید که کمتر به آن پرداخته اند  فقدان واژه ( گناه ) است در تولدی دیگر . گناهی که تا قبل از تولدی دیگر یکی از واژه های کلیدی شعر او بود مانند کلاغی که از دشتی برف پوشیده پر بگیرد ناگهان غیبش میزند و تنها رد پائی محو و پراکنده از خود به یادگار می گذارد . از این پس گناه و معصیت جلوه دیگری به خود می گیرد . گناه را دیگر نه خودش ، بلکه آنهائی مرتکب می شوند که « میل دردناک جنایت / در دستهایشان متورم » شده است .

فروغ فرخزاد یکی از اخلاقی ترین شاعران دوران معاصر ماست . او تا پایان عمر کوتاهش و چه بسا برخلاف تصویری که از خود داشت شاعری پایبند به عرف و اخلاق باقی می ماند . اخلاقی که سرپیچی از آن به خواهش هر نیروی خارج از کنترلی هم که باشد دست کم در ناخودآگاه او ( گناه ) محسوب می شود و مانند هر گناه و معصیتی عذاب وجدان و عقوبتی به دنبال دارد .

شاید هیچ شاعری  از هم نسلان او در این حد از واژه گناه استفاده نکرده باشد . امری که بی تردید باید ریشه در دغدغه ها و کشمکش های روح و روان پر تلاطم او طی آن ادوار ماقبل تولدی دیگر داشته باشد  . این کلنجارهای اخلاقی در سه مجموعه اول فروغ آنقدر شدت دارد که گاهی خواننده می پندارد شاعرِ آن ها ، عشق را نورزیده بلکه آن را مرتکب شده است . با این همه این بارِ دردناک و سنگین در تولدی دیگر به نحو شگفت انگیزی جایش را به حس عمیقی از تعهد اجتماعی و مسئولیت می سپارد و این تازه اول عشق است !

·                  *         *             *        

انتشار تولدی دیگر غافلگیرکننده تر از آن بود که بتواند فی الفور درک و هضم شود و تاثیر سریع و چشمگیری بر شعر زمان خود بگذارد . نو آوری های این مجموعه در عرصه ساختار و زبان که از مهم ترین ویژگی های کتاب است  تقریبا نا دیده گرفته شد و بیشتر محتوای کتاب بود که در آغاز انتشار نظر خواننده را جلب می کرد . در فضای مرد سالارانه شعر معاصر  گذشته از رقابت ها و تنگ نظری ها تعداد زیادی از شاعران زن و هر از گاهی مرد ، به طرز خام دستانه و عجولانه ای شروع کردند به تقلید از ذهن و زبان فروغ که تقریبا هیچکدام راه به جائی نبردند . عدم درک و شناخت کافی از کار فروغ در حدی بود که وقتی دو خواهر به نامهای ( ژیلا و مهوش مساعد ) وارد عرصه شعر شدند یکی از نشریات مهم ادبی ادعا کرد که دوران فروغ به سر آمده و حالا دور دست این دو خواهر است ! سالها بعد اخوان در مقاله ای نوشت ( پس کجا رفتند آن دو خواهری که می گفتند نابغه هستند و چه و چه ... )

به گمان من شناخت بنیادی شعر فروغ و تأثیر سرنوشت ساز آن بر شعر مدرن فارسی تا دومین دهه پس از انقلاب به تأخیر می افتد . درعرصه زبان آنچه امروزه به عناوین شعر گفتار ، ساده نویسی یا نحله های دیگری که زبان محاوره یا لحن طبیعی را سرمشق قرار داده اند در ادامه راه فروغ گام بر می دارند .